(Straatjournaal)
Journalist Cebelihle Mbuyisa (34) uit Eswatini verbleef de afgelopen drie maanden in Haarlem. Om uit te rusten, bij te komen en plannen voor de toekomst te maken. Hij kreeg deze kans dankzij de organisatie Justice & Peace, in samenwerking met Shelter City. In Haarlem bewoonde hij tijdelijk een appartement van waaruit hij Nederland ging ontdekken. “Dingen werken hier, omdat mensen met elkaar samenwerken. Dat vind ik een lichtpuntje.”
Half september landde Cebelihle Mbuyisa op Schiphol, om drie maanden later weer terug te keren naar zijn thuisland. Hij had roerige tijden achter de rug. Wie zijn naam intikt in een zoekmachine, komt heftige berichten tegen. Eswatini, dat tot 2018 nog Swaziland heette, is geen persvriendelijk land. Ook voor de burgerbevolking is het leven niet gemakkelijk. Volgens de Wereldbank leeft zo’n 60 procent van de bevolking in armoede en is 40 procent werkloos. Ondertussen leeft koning Mswati III in opzichtige rijkdom in zijn meerdere paleizen. Hij heeft maar liefst vijftien vrouwen en de grote koninklijke familie laat het schaamteloos breed hangen op sociale media. Het vermogen van de koning wordt geschat op meer dan 100 miljoen dollar.
Waterkanonnen en rubberen kogels
Kritische geluiden worden in Eswatini al snel de kop in gedrukt. Mbuyisa ondervond dit aan den lijve. Samen met zijn Zuid-Afrikaanse collega Magnificent Mndebele deed hij in 2021 voor de online nieuwssite New Frame verslag van de pro-democratiebeweging die het koninkrijk toen in zijn greep hield. Ze deden onderzoek naar het doden en verwonden van talloze mensen tijdens de gewelddadige onderdrukking van de demonstraties, die in mei begonnen. “Ze zetten waterkannonnen in en schoten met rubberen kogels”, vertelt Mbuyisa. “De politie is onaanraakbaar dankzij de politieke bescherming die ze krijgen.”
De politieke onrust hield maanden aan. Oppositieleiders wilden een petitie aanbieden, waarin meer democratie werd geëist, maar die werd verboden. “De boosheid groeide. In juni waren mensen constant op straat. Ze wierpen wegversperringen op. Alle bedrijven sloten hun deuren gedurende een week. Eind juni werden dingen in brand gestoken. De politie, de veiligheidsdienst en het leger traden hard op en verschillende mensen werden doodgeschoten. Anderen raakten zwaar gewond. Veel mensen verloren ledematen. We hoorden verschrikkelijke verhalen.”
Onophoudelijke klappen
Mbuyisa en Mndebele bleven verslag doen voor hun medium. Begin juli keerden ze terug van de begrafenis van een van de slachtoffers toen ze bij een wegversperring door soldaten werden gearresteerd en bedreigd. “We vielen op vanwege onze camera’s en ons rastahaar. Ondanks dat we zeiden dat we journalist zijn, werden we opgepakt en in een truck meegenomen naar een politiebureau in Sigodvweni. Gelukkig kon mijn collega onze hoofdredacteur in Zuid-Afrika nog snel waarschuwen.”
Ze moesten alles afgeven wat ze bij zich droegen en werden in vieze politiecellen gedropt. Urenlang werden ze ondervraagd. Mbuyisa vertelt nog steeds zichtbaar aangedaan. “Toen ik om een advocaat vroeg, kreeg ik klappen totdat ik op de grond lag. Ze gingen onophoudelijk door. Dit duurde ongeveer een uur. Ik begon te rillen en kon niet meer ophouden. Toen werd ik teruggebracht naar mijn cel en mijn collega opgehaald. Die onderging dezelfde behandeling.”
‘Be strong’
Dankzij ingrijpen van de hoofdredacteur kwamen ze binnen twee dagen vrij. Ze reden meteen door naar een Zuid-Afrikaans ziekenhuis, waar ze beiden vier dagen verbleven voor behandeling aan hun verwondingen. Mbuyisa’s vader werkt als ambtenaar bij de overheid. Hij appte zijn zoon: ‘I am happy you are safe. Be strong.’ Gelukkig heeft zijn vader geen negatieve gevolgen ervaren van de arrestatie van zijn zoon. Mbuyisa verbleef daarna lange tijd in Zuid-Afrika, waar hij in die tijd een appartement in Johannesburg huurde. Internationale organisaties als Reporters sans Frontières (RsF) en het Committee to Project Journalists (CPJ) stuurden protestbrieven naar Eswatini. Daar kwam geen reactie op.
Eswatini stond in 2021 op de 141e plaats van 180 landen op de Wereld Persvrijheid Index van RsF. Dit jaar staat het land op de 85e plaats, maar volgens Mbuyisa is er weinig reden tot vreugde. “Ik begrijp niet zo goed welke criteria RsF hanteert. De persvrijheid en -veiligheid is in Eswatini nog steeds belabberd. Bijna 90% van de media is in handen van regeringsgezinde eigenaars.” Ook met de mensenrechten is het slecht gesteld. Begin 2023 werd de belangrijke oppositieleider Thulani Maseko voor de ogen van zijn vrouw en kinderen vermoord. “Hij was mijn mentor en inspiratiebron”, zegt Mbuyisa. “Ik weet nu dat als de regering wil, ze me kapot kunnen maken. Ik ben ontmoedigd door zijn moord.”
Staaltje onderzoeksjournalistiek
Mbuyisa ontving in 2022 voor de reeks artikelen over de pro-democratiseringsbeweging samen met Mndebele de Zuid-Afrikaanse Nat Nakassa Award for Media 
Integrity. Deze prijs beloont moedige journalisten. Sinds eind 2022 leeft hij weer in Eswatini en logeert hij bij zijn ouders. Hij werkt nu als freelance journalist en schreef onder meer voor de Britse krant The Guardian. In het tweede kwartaal van 2024 verdiepte hij zich in de asbestmijnbouw in zijn land, die tegenwoordig wordt bestierd door Chinese eigenaars in Eswatini. Een staaltje onderzoeksjournalistiek naar de slechte arbeidsomstandigheden, dwangarbeid en beroepsziekten die er heersen. “Ik kreeg heel vijandige reacties. De eigenaars nemen geen enkele verantwoordelijkheid voor bijvoorbeeld werknemers die ziek worden of zelfs sterven. Ik schreef hierover een serie verhalen voor het Zuid-Afrikaanse online medium GroundUp. De werkgevers waren hier verre van blij mee. Eerlijk gezegd werd ik daar wel bang van.”
Ondanks alle tegenwerking zegt Mbuyisa door te willen gaan. “Ik hou van de journalistiek”, zegt hij. “Met hoofdletters! Ik kan me geen ander vak voorstellen. Vrije journalistiek hoort bij democratie. En ik wil dat de wereld weet wat er gebeurt in mijn land.”
Enorme geschiedenis
Hij genoot van de drie maanden pauze in Nederland. “Ik heb leren zwemmen”, lacht hij, “en ben nu niet meer bang in het water.” Haarlem maakte grote indruk. “Het is een prachtige stad, je lijkt er terug te gaan naar de middeleeuwen. Het heeft oorlogen overleefd, de oude huizen staan er nog. De geschiedenis in deze stad is enorm.” Medewerkers van Peace & Justice en Shelter City namen hem mee op sleeptouw door de stad. Hij bezocht verschillende musea waaronder het Frans Hals Museum. Hij raakte onder de indruk van het warme welkom en de Nederlandse maatschappij. “Dingen werken hier, omdat mensen met elkaar samenwerken. Dat vind ik wel een lichtpuntje.”
Doel van dit zogenoemde fellowship is dat hij kon uitrusten en netwerken om straks veiliger te kunnen werken in zuidelijk Afrika. “Ik heb hierover training gevolgd, om te onderzoeken van wie ik in Zuid-Afrika steun kan krijgen. In Breda heb ik vier weken een cursus video en editing gevolgd, waarvoor ik half december examen deed.” Mbuyisa heeft sinds drie jaar een vriendin, maar door alle omstandigheden hebben ze vooral een belrelatie. Na zijn Nederlandse avontuur is hij bij haar gaan wonen. “Zij is mijn belangrijkste supporter.”
Crowdfundingsactie
Half december is Cebelihle Mbuyisa teruggekeerd naar Zuid-Afrika, waar hij in januari begint aan een tweejarige audiovisuele opleiding aan de Universiteit van Pretoria. Het Haarlemse centrum voor cultuur en debat de Pletterij is samen met Shelter City Haarlem een crowdfundingsactie voor hem gestart, want zijn opleiding kost 12.000 euro. Een hoog bedrag dat hij niet heeft. Wie wil bijdragen aan deze fondswerving kan een donatie storten op gironummer NL 59 INGB 0003 0445 64, ten name van Stichting Pletterij, ovv actie Shelter City.
Over de steunorganisaties
Jaarlijks biedt Shelter City Haarlem gedurende drie maanden een onderkomen aan een mensenrechtenverdediger waarmee deze in een veilige situatie haar of zijn werk voort kan zetten en op adem kan komen. De gast wordt begeleid door een groep van vrijwilligers onder coördinatie van de Pletterij.
Justice & Peace streeft naar een voortdurende impact op mensenrechten en sociale rechtvaardigheid. De organisatie doet dit door te werken met changemakers zowel binnen Nederland als op internationaal niveau. Voor dit doel heeft Justice & Peace onder meer het Mensenrechtenverdedigers & Veiligheid-programma opgezet. Binnen dit programma vallen drie initiatieven: Shelter City, Artists’ Safe Haven Initiatief en het Activist Lab. Via deze initiatieven richten ze hun aandacht op de ondersteuning, bescherming en de veiligheid van mensenrechtenverdedigers, zodat zij hun werk veiliger en efficiënter kunnen voortzetten op de lange termijn.