Lid zijn van een vakbond biedt geen garantie op bescherming van je werknemersrechten. In sommige landen bestaan zelfs niet eens vrije vakbonden. Maar ook in zogenoemde vrije landen rammelen en rommelen de vakbondsrechten.
IRAN – “De positie van de vakbonden is rampzalig”
Zal de meer gematigde Masoud Pezeshkian, die op 6 juli de Iraanse presidentsverkiezingen won, meer democratie in het land brengen? “Zeker niet”, zegt het actieve FNV-kaderlid Roya Moayyed. “Er zijn geen vrije verkiezingen in Iran en het grootste deel van Iraniërs heeft niet gestemd. Bovendien heeft de Iraanse geestelijk leider Khamenei alle macht en hij bepaalt het beleid.” Moayyed richtte samen met andere gevluchte vakbondsleden en activisten op 23 februari van dit jaar de Iranian Labor Confederation - Abroad (ILC) op.
Ze woont al bijna dertig jaar in Nederland, maar volgt de ontwikkelingen in haar thuisland op de voet. “In Iran is de positie van de vakbeweging rampzalig”, vertelt ze. “Er is geen ruimte voor onafhankelijke vakbonden, maar Iran is wel lid van de International Labour Organization (ILO) en heeft ook verschillende conventies ondertekend. Die worden echter niet nageleefd. Het recht op een vrije vakbond bestaat niet. Er zijn wel arbeidsverenigingen, maar die zijn geïnfiltreerd door ogen en oren van de Iraanse regering.”
Vakbonden spelen geen enkele rol in het vaststellen van het minimumloon. Dat heeft veel gevolgen, weet Moayyed. “Met een inflatie van 60 procent en een minimumloon dat op een derde van de armoedegrens ligt, worden veel kinderen gedwongen om te gaan werken. Vrouwen zitten in de laagstbetaalde banen. Zij worden niet aangemerkt als kostwinner, ook al zijn ze dat vaak wel. Daardoor krijgen ze geen extra bonussen, die mannen wel krijgen.”
Een sterke organisatie is de Raad van Iraanse vakbondsdocenten, die zwaar wordt tegengewerkt. “In de Iraanse grondwet staat dat onderwijs gratis moet zijn, maar in de praktijk moeten ouders toch betalen. Met het gevolg dat veel kinderen gaan werken. Tegen dit soort onrecht demonstreren de leraren, die vervolgens massaal worden opgepakt. Velen van hen zijn in de gevangenis belandt. We verzamelen als ILC over vakbondsonderdrukking informatie, die we breeduit delen met allerlei internationale organisaties zoals de ILO en de Internatinonal Trade Union Confederation (TUC), maar ook de FNV. Want dit moet echt veranderen.”
FINLAND – Werkgeversvriendelijke regering dankzij rechtspopulisten
Lange tijd hadden vakbonden in Finland een sterke positie, vertelt Pekka Ristelä, hoofd internationale zaken van de vakbondsfederatie Suomen Ammattiliittojen Keskusjärjestö (SAK). “Na de Tweede Wereldoorlog hadden we decennia lang een hoog aantal leden. In de jaren negentig was 80 procent van de werknemers nog lid van een bond. Nu is dit zo’n 60 procent. Sinds de jaren negentig is het beleid van de werkgevers veranderd. In plaats van te streven naar evenwicht met de werknemers, willen ze nu op bedrijfsniveau onderhandelen over collectieve overeenkomsten. Ze willen ook de mogelijkheid hebben om te onderhandelen met werknemersvertegenwoordigers die geen lid zijn van een vakbond.”
Sinds vorig jaar is er een uitgesproken rechts kabinet aangetreden, waarvan ook de rechts-populistische Finnenpartij deel uitmaakt. “We hebben eerder rechtse regeringen gehad, maar die hadden uiteindelijk altijd behoefte aan een goed evenwicht met de vakbonden in het tripartiete (met werkgevers, overheid en vakbeweging) overleg. Dat is nu weg. Deze regering is uitgesproken werkgeversvriendelijk. We worden dan ook minder gehoord.”
Sterker nog, er wordt ronduit aan de stoelpoten van de vakbeweging gezaagd. Zo heeft de regering hervormingen doorgevoerd die het recht op staking inperken. “Politieke stakingen zijn nu voorwaardelijk en solidariteitsstakingen beperkt. We hebben aangevoerd dat dit tegen sommige internationale afspraken met de ILO indruist, maar de regering heeft hier niet naar geluisterd. Tripartiete onderhandelingen zijn meer theater geworden.”
De Finnenpartij profileert zich niet alleen als anti-migrant en anti-EU, maar is ook de meest agressieve speler tegen de vakbeweging, zegt Ristelä. “Hun minister van Economische Zaken noemde ons ‘maffia’ toen we ons stakingsrecht uitoefenden. Puur om ons in diskrediet te brengen. Om ons te verzetten tegen deze onderdrukking hebben we demonstraties en politieke stakingen georganiseerd, mediacampagnes gevoerd en de overheidshervormingen gerapporteerd aan de ILO.” En er gloort hoop, want tijdens de EU-verkiezingen verloor de partij meer dan de helft van de stemmen. “Vakbondsleden merken nu dat de Finnenpartij er niet voor hen is. Ze laten hun ongenoegen horen in de media.”
WIT-RUSLAND – Onafhankelijk vakbonden bestaan niet
Geen vrijheid van vakvereniging en van meningsuiting, het zijn twee van de vele redenen waarom Wit-Rusland onder de loep ligt bij de internationale arbeidsorganisatie ILO en de internationale vakbeweging ITUC. De laatste dictator van Europa, Aleksandr Loekasjenko, vierde in juli 2024 zijn dertigjarige jubileum als alleenheerser van Wit-Rusland.
Lizaveta Merliak, voormalig internationaal secretaris van de onafhankelijke vakbond BITU, was er niet bij. Twee jaar geleden vluchtte ze met haar twee kinderen naar Duitsland, nadat een reeks vakbondsleiders was opgepakt en haar vakbond verboden werd. Vanuit Bremen voert ze samen met andere gevluchte vakbondscollega’s strijd voor onafhankelijkheid van de vakbonden in Wit-Rusland. Samen richtten ze Salidarnast op, van waaruit ze campagnes voeren.
“We moeten altijd een beetje oppassen”, zegt ze, “want we hebben nog familie in Wit-Rusland.” Ze volgt het nieuws uit Wit-Rusland op de voet, en zorgt samen met haar gevluchte collega’s voor nieuws op de website van Salidarnast. Een website die ook door werknemers in Wit-Rusland wordt gelezen. “Alle onafhankelijke media zijn inmiddels als ‘extremistisch’ bestempeld”, vertelt Merliak. “Wij schrijven veel over vakbondsrechten. Werknemers in Wit-Rusland, vooral onze voormalige leden, zijn onze belangrijkste lezers.”
Op 14 juni bestormden veiligheidsagenten in volledige uitrusting, gewapend met machinepistolen, de Wit-Russische vestiging van het Duitse bedrijf Haver Böcker in Lida. Negen werknemers werden gearresteerd. Omdat ze ‘extremistisch’ nieuws hadden gelezen en met anderen hadden gedeeld. “Ze zitten nog vast”, zegt Merliak. “We proberen samen met de Duitse vakbondsfederatie DGB contact te leggen met de directie van Haver Böcker. Onder meer om te zorgen dat de gearresteerde werknemers niet hun baan kwijtraken.”
Lidmaatschap van een onafhankelijke vakbond is dan ook niet mogelijk in Wit-Rusland, legt Merliak uit. “Simpelweg omdat ze niet bestaan. Wel door de staat gecontroleerde bonden, maar die beschermen de werknemers niet. Het zijn repressiemachines.”
NEDERLAND – Positie van de werknemers niet in de wet verankerd
De FNV moet vaak werknemersrechten afdwingen via de rechter. Dat komt, vertelt FNV’s beleidsmedewerker Rik van Steenbergen, omdat hierover niets in de wet geregeld is. “Het stakingsrecht is problematisch, recht op toegang voor vakbondsleden tot de werkplek is niet geregeld, vakbondsintimidatie is een grijs gebied, het verbod op het breken van stakingen is maar summier geregeld en er is geen wettelijke bescherming tegen benadeling van vakbondsleden. Ook is er geen definitie van een onafhankelijke vakbond in de wet.” Wat niet wegneemt dat de positie van de vakbond in Nederland beter is dan in andere landen, zegt Van Steenbergen, “maar Europees gezien staan we wel tamelijk zwak.”
Lidmaatschap van een vakbond leidt in Nederland niet tot problemen, maar actievoeren soms wel. Zo voelen niet alle werknemers in de zadensector zich vrij om te flyeren voor een betere cao, omdat het management bijvoorbeeld zegt: ‘Je gaat toch niet tegen je eigen bedrijf strijden?’ “Er zijn ook gevallen bekend van mensen die meededen aan een staking en geen verlenging van hun contract kregen.” Van Steenbergen noemt het voorbeeld van uitzendbureau Temper, die gebruik maakte van een constructie waarbij ze werknemers als ‘zelfstandig ondernemer’ lieten werken bij opdrachtgevers. De FNV stapte hiervoor naar de rechter, waarop Temper een lelijke campagne tegen FNV-bestuurders begon. “Je ziet vaker dat er veel stemming wordt gemaakt tegen vakbonden door werkgevers. Ook dat ze proberen te voorkomen dat er een ondernemingsraad wordt opgericht. En dat zijn echt niet alleen Amerikaanse bedrijven.”
In de praktijk komen vaak afspraken met zogenoemde ‘gele’ bonden voor: bedrijfsvriendelijke vakbonden die dicht tegen de directie aan schurken. “Dat is pure ondermijning van de positie van onafhankelijke vakbonden”, zegt Van Steenbergen. Hij verzamelt jaarlijks de voorbeelden van vakbondsrepressie in Nederland, om die aan de internationale vakbeweging ITUC te rapporteren. “Via de Stichting van de Arbeid (STAR) en de SER kaarten we ook zaken aan, zoals vakbondsintimidatie in de slachterijen en andere sectoren waar veel met flexkrachten wordt gewerkt.”